تێوری و هزی نه ته وه گه رایی

تەنیا خاڵێک وجودی هه‌بێت که هه‌موو له سه‌ری ڕێک که‌وتبین، ئه‌وا ئه‌و خاڵه یە که تێوری نه‌ته‌وه گه‌رایی نوێ و مۆدێرنه. کۆنترین به کار هێنانی تۆمار کراوی ئه م تێوریه
به شێوه‌یه‌ک که مانایه‌کی ئاشکرای کۆمه‌ڵایه‌تییان سیاسی ببه‌خشێت، ده گه‌ڕیته‌وه بۆ سه‌رده‌می فیلسوفی ئه ڵمانی( یوهان گۆتفرید هێده ر) ئه و پیاوی ئایینی دژه شۆڕشی فه رانسه، ( ئۆگه ستین دی بارۆڵ) له ئاخره کانی سه ده ی هه ژده دا، و له سه ره تای نۆزده هه م دا به ده گه مه ن به کار هێناوه.
له ڕاستیدا ته نیا له ماوه ی سه ده ی ڕابردوودا تێوری نه ته وه گه ڕای ئه م کۆمه له مانایانه ی هه یه که ئه مڕۆ ئێمه ده یان زانین، گرێنگترینی ئه و مانایانه ش ئه مانه ن.
1- پرۆسه ی پێکهێنان یان گه شه کردنی نه ته وه.
2- نرخ، یان هۆشیاری سه ر به نه ته وه بوبن.
3- زمان و سیمبۆلی نه ته وه.
4- بزووتنه وه یه کی سیاسی و کۆمه ڵایه تی نه ته وه.
باوه ڕ یان ئیدولۆژی نه ته وه له هه ر دوو باری گشتی وتایبه تیدا.

تێوری و هزی نه ته وه گه رایی

ناسر قادر پوور

به کار هێنانی یه که م که بریتیه له پرۆسه ی پێکهاتن یان دروستکردنی نه ته وه، زۆر گشتیه و زنجیره یه ک پرۆسه ی تایبه تی تری له خۆگرتووه که زۆر جار ئامانجی نه ته وه گه ڕایی پێکده هێنن. بۆیه له ڕێگه ی لێکدانه وه کانی تره وه ده توانین زیاتر له تێوری نه ته وه بکۆڵینه وه. له چۆار به شه که ی تردا، له دووهه میان دا که هۆشیاری نه ته وه یی یان به ها نه ته وه یییه کانه که پێویسته به وردی له سیانه که ی تریان جیا بکرێنه وه. بێگومان په یوه ند یه کی نزیکیان پێکه وه هه یه به ڵام قه رار نیه که شان به شانی یه کتر بڕۆن، که سێک ده توانێ بۆ نمونه هۆشیاری نه ته وه یی باشی هه بێت به بێ ئه وه ی که خاوه نی سیمبۆلێک یان بزوتنه وه یان ئیدولۆژی بێت. ئه وه ش ئه و گێژاوه بوو که( نیکۆڵۆمیکیا فیلی) تێکه وتبوو کاتێک بانگه وازه که ی بۆ یه کگرتنی پته وی ئیتالیایه کان ده کرد.

به ڵام جیاوازی نێوان بزووتنه وه یه کی سیاسی که نوێنه رایه تی نه ته وه بکا، هه رچه نده له وانه یه خاوه نی به لانی که مه وه هه ندێک سیمبۆلی نه ته وه گه ڕایی بن، به ڵام جیاوازی نێوان بزووتنه وه یه کی ئیدۆلۆژیه کی ترو تۆکمه ی نه ته وه گه رایی له لایه که وه و هه ستێکی خاوێنی نه ته وه ویی سه ر به نه ته وه بۆون له لایه کی تره وه، زۆر ئاشکرایه که وامان لێبکات هه تا به جیا مامه ڵه له گه ڵ ڕاده ی هۆشیاری نه ته وه یی له لایه که وه و نه ته وه گه رایی له لایه کی دێکه وه بکه ین.
له به ر ئه وه مه به ست له تێوری نه ته وه گه را لێره دا بریتییه له ئاماژه کردن بۆ یه ک یان زیاتر له سێ به کار هێنانه که ی دوایی که بریتین له زمان و سیمبۆلی و بزوتنه وه یه کی سۆسیۆ سیاسی و ئیدولۆژی نه ته وه، پێویسته گریمانه ی ئه وه بکه ین هه ریه کێک له وانه بێگومان تا ئه ندازه یه ک له هه ستی نه ته وه یی له گه ڵدایه که به تایبه تی له نێوان نه ته وه گه راکاندا و ئه گه ر هه موو دانیشتووانیش نه گرێته وه، له به ر ئه وه ی کۆ مه ڵ زیاتر په ێوه نده به ئه کتێف بۆ نی ڕۆناکبیران و کۆمه ڵه جۆراو جۆره کانی نا خۆیه تی.
پێناسه کانی نه ته وه گه رایی.

تێوری و بیرۆکه ی نه ته وه گه رایی به چه ند شێوه یه ک پێناسه کراوه، به ڵام به شی زۆری پێناسه کان یه ک ده گرنه وه و درکاندنی هاوبه شن. بابه تی یه که م بێگومان بریتییه له بایه خدانی له ڕاده به ده ری نه ته وه گه رایی به نه ته وه، نه ته وه گه رایی ئیدولۆژییه که، که نه ته وه له ناوه ندی بایه خی خۆی داده نێ و هه ۆ لی گه شه سه ندن و به ره وپێشبردنی ده دات. به ڵام ئه مه هه تا ڕاده یه ک نادیاره و پێویسته زیاتر لی قووڵ ببینه وه و ئه وه ئامانجانه ش ده ستنیشان بکه ین که به و هۆیانه وه نه ته وه گه رایی هه وڵی به ره و پیشچۆنی خۆشی وته بایی نه ته وه ده دات. ئه م ئامانجانه ش سیانن. ئۆتۆنۆمی نه ته وه یی، یه کێتی نه ته وه یی و ناسنامه ی نه ته وه یی. به ڵای نه ته وه خۆازه کانه وه نه ته وه ناتوانێ به بێ بوونی ئه ندازه یه کی ته واو له هه ر یه ک له مانه به رده وامی به مانه وه ی بدا، لێره شه وه ده کرێت ئه م پێناسه یه ی خواره وه بۆ نه ته وه گه رایی دابنێن.
بزووتنه وه یه کی ئیدولۆژیانه هه وڵ بۆ وه ده ستهێنان و هێشتنه وه ی ئۆتۆنۆمی ویه کێتی و ناسنامه ی دانیشتووانێک ده دات که هه ندێک له ئه ندامانی نه ته وه ی ڕاسته قینه ی ته واو پێکده هێنن یان له ڕێگای نه ته وه بوون دان.
ئه مه پێناسه یه که له سه ر بناخه و تۆکمه هاوبه شه کانی ئیدیاله کانی نه ته وه گه را دامه زراوه، به لام بێگومان جیاوازی بۆ چونی نه ته وه گه راکان ساکارتر ده کا وواداده نێ که نه ته وه گه رایی سیمایه کی گشتی و ئیده یه کی نموونه یی هه یه. ئه م پێناسه یه ئیدولۆژی نه ته وه گه رایی زیاتر به بزوتنه وه ی خاوه ن ئامانجه وه ده به ستێته وه، چونکه نه ته وه گه رایی وه ک ئامانجی ده ستنیشانی جۆری دیاریکراو هه نگاوه کان ده نێ. له گه ڵ ئه مه شدا هه ر تێگه بنه ڕتییه کانی ئیدولۆژی که ئامانجه کانی بزووتنه وه که دیاری ده کات و له جۆری بزووتنه وه کانی تری جیا ده کاته وه.
به هه رحاڵ په یوه ندی نیزیکی نێوان ئیدولۆژی و بزوتنه وه، مانای ئه وه نییه که تیگه ی نه ته وه گه رایی ته نیا په یوه ندی به و بزووتنه وانه وه هه یه که بۆ سه ربه خۆیی تێده کۆشن. وشه ی هێشتنه وه له پێناسه که ی سه ره وه دا کاریگه ری به رده وامی نه ته وه گه رایی له نێو ئه و نه ته وانه ی که له میژه دامه زراون و ئه وانه ی که تازه سه ربه خۆییان به ده ستهێناوه، له به ر چاو ده گرێ.
ئه و پیناسه یه ی من پێشنیاری ده که م وای بۆ ده چێ که تێگه ی نه ته وه له پێش نه ته وه دا واته به ر له ناسیۆنالیزم هه بووه، به ڵام پێی وا نییه که بوونی نه ته وه کان پێش بوونی نه ته وه گه رایی ده که وێ.
ئه م نه ته وانه ش ته نیا بۆ سه ر به خۆیی خۆیان تێ ده کۆشن، که ئه مه ش ماڤی سرۆستی خۆیانه به پێ ماڤه کانی مرۆڤ که ده وله تی سه ربه خوێ خۆیان هه بێت، به تایبه تی گه لی کورد له ڕۆژ هه ڵاتی ناوه راست دا، که پێ وایه ده وله تی سه ر به خۆیی کوردی له م سه رده مه دا پێویسته وجودی